Cafer Sadık Abalıoğlu Eğitim ve Kültür Vakfı | Sayı : 61 | Haziran 2020

OSMANLI’NIN SON YILLARINDAN ANADOLU’NUN İŞGAL’İNE EFE VE ZEYBEKLİK Osmanlı belgelerinde zeybeklerin cesur, yiğit, haksızlıklara karşı çıkan, hak ve adalet duygusu gelişmiş bir zümre olduklarının farkında olunsa bile, Zeybekler eşkıyalıkla özdeşleştirilmişlerdir. Resmi belgelerde “Zeybek eşkıyası” , “Zeybek haşeratı” , “Zeybek hayadidi” şeklinde tanımlansa da Efe ve zey- bekler için “çete” , “zorba” ve “kanun kaçağı” tanımlamasını yapanlar daha ziyade köylünün dışında- ki çevreler olmuştur. 1 Zeybekler, halk arasında saygı duyulmayan serseriler veya adi suçlular olarak değil, yaşadıkları toplumdan asla kopmayan, beraber yaşadıkları hal- kın saygısı ile varlıklarını sürdüren insanlar olarak yaşamışlardır. Halk, Zeybekleri haksızlığa ve zulme uğrayanları koruyan davranışları nedeniyle kahramanlaştırmışlardır. Osmanlı Devleti’nin son döne- minde Zeybekler, 19. yüzyılda Ege Bölgesi’nden Kırım, Karadağ ve Osmanlı-Rus Savaşları için asker yazılmışlardır. Zeybeklerden, zeybek taburları ve zeybek birlik- leri oluşturulmuştur. Savaşlarda gösterdikleri kahramanlıklardan dolayı padişah ve Osmanlı Devleti yöneticileri tarafından övülmüşler, kendilerine maaş ve madalyalar takdim edilmiştir. Birinci Dünya Savaşı sırasında zeybeklerden ku- rulu çetelerin sayısı asker firarileri ile birlikte çok fazla artmış, 21. Kolordunun takiplerine rağmen bu çetelerin faaliyetleri bir türlü önlenememişti. Hatta savaş yılla- rında zeybekler, cüretlerini o kadar artırmıştı ki, kaza ve büyük nahiye merkezleriyle hükümet daireleri- 1 Atilla Çetin, “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Zeybekler Hakkında Bilgiler”, Zeybek Kültürü Sempozyumu (24-25 Ekim 2002), Muğla Üniversitesi Yayınları:45, Muğla 2004, s.69. 2 M. Şefik, İstiklal Harbi’nde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, C.II, 104 Sayılı Askerî Mecmua’nın Tarih Kısmı 1 Mart 1337, s.12. 3 Lakin her açıdan siyasallaşmış ve tamamen Yunanistan’ın emelleri doğrultusunda hareket eden Rum çetelerini teslim olmaya ikna etmek mümkün değildi. Bu nedenle hedef doğrudan Müslüman çeteler, yani zeybekler ve asker firarileriydi. Mütarekenin imzalanmasını takip eden günlerde Batı Anadolu’da hükümetin asayişe dair endişelerini haklı çıka- racak birçok eşkıyalık olayı gerçekleşti. Mütareke dönemi Aydın Sancağında eşkıyalık olaylarıyla ilgili gösteren cetveller için bkz; BOA, DH.EUM.ADL., 44/63, BOA, DH.EUM. 6.Şb., 48/14, BOA, DH.EUM.ADL. 4 Söz konusu nasihat heyetinde Tahrirat Kâtibi Ali Rıza Bey, Jandarma Kumandanı Nuri Bey, Benekli Mehmed, Terzi Ömerzade Mehmed ve Mollazade Hasan Efendi vardı. 5 BOA, DH.EUM.6.Şb., 48/21, Köylü, 12 Kânunusani 1919, Ahenk, 7 Şubat 1919, Sulh ve Selamet, 9 Kanunusani 1919.. 6 Ercan Haytoğlu, Aydın Kuva-yı Milliyesinde Efe ve Zeybekler, PAÜ Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Belgi Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, Denizli 2011, s.53. 7 İlhan Tekeli- Selim İlkin, Ege’deki Sivil Direniş’ten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, TTK yayını, Ankara 1989, s. 106, Sıtkı Aydınel, a.g.e, s. 84–86. 8 Mehmet Başaran, Milli Mücadele’de Çine Heyet-i Milliyesi 1919-1920, İstanbul 2006, s. 27. 9 M. Şefik Aker, a.g.e. C.2, s. 27. ni basmak, bir tugay ve kolordu merkezi olan Aydın’da dağa adam kaldırmak vaka-i adiyeden olmuştu. 2 Hem İtilaf Devletleri’nin asayişe dair olası müdahalelerine mahal vermemek, hem de bir an önce kırsalda can, mal ve namus güven- liğini sağlamak isteyen Osmanlı devlet adamları, alınan güvenlik önlemlerinin yanı sıra dağdaki firarileri ve çeteleri düze indirmeye karar vermiştir. 3 İtilaf Devletleri tarafından Ana- dolu’nun dört bir taraftan türlü bahanelerle işgal edilmesi ve İzmir’in Yunanistan’a verileceği söylentilerinin iyice artmaya başla- ması üzerine Müslüman çetelerin Rumlar aleyhine girişecekleri her- hangi bir hareketin işgal için yeterli bir bahane olacağı düşünüldü. Bu nedenle çetelerin faaliyetlerine son vermeleri için bunlara nasihat ede- cek insanların gönderilmesi gerek- tiği Aydın Mutasarrıfına hem şifahi hem de yazılı olarak bildirildi. Ayrı- ca eşkıyalığın mümkün olduğunca ortadan kaldırılması ve mahalli hükümetlerle temasa geçilerek yine nasihatçilerin gönderilmesi gerektiği 30 Mart’ta alay kuman- danlıklarına bildirildi. Nazilli’de kaymakamlık tarafından bir nasihat heyeti kuruldu. 4 Bu heyetin kaza dâhilinde eşkıyalık yapan çetelere teslim olmaları için gerekli nasihat ve telkinlerde bulunmaları sağlan- dı. Söz konusu heyetin nasihatleri sayesinde birliklerinden firar ede- rek Nazilli ve çevresinde eşkıyalığa başlayıp vilayetin en namlı çeteleri arasına giren Dokuzun Kızanları ve Mehmed Çavuş çeteleri bütün üyeleriyle ve silahlarıyla birlikte teslim oldu. Ayrıca Demirci çetesi ve Ortakcılı Mehmed Efendi çetesi de bütün çete üyeleriyle birlikte teslim olacaklarını bildirdi. 5 Af ile birlikte 1919 Mart ve Nisan ayında da birçok çete üyesi teslim oldu ve bunların affına dair de iradeler çıkarıldı. Bu süreçte düze inen efelerin en meşhurları arasında Yörük Ali Efe ve Kıllıoğlu Hüseyin Efeler de vardı. Efeler ve zeybekler 20. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti’nin aralıksız yaşadığı sa- vaşlar sonunda varlığının tehlikeye düştüğü dönemde dağlardan düze (yüze) inmişlerdir. Yerleşim yer- lerine dönmeye başlayan efelerin önemli bir kısmı Kuva-yı Milliye içinde Milli Mücadele’ye destek olmuşlardır. 6 Ege bölgesinde Yunan işgalinden kaçan ve az sayıda da olsa direniş olanağı arayanlar vardı. 7 Bu kişiler kendi aralarında yaptıkları toplan- tılarda halkın askerlerden oluşacak bir birliğe hem inanmayacağını, hem de katılmayacağını düşünerek efeliğin ve çeteciliğin canlandırıl- masını gerekli görürler. 8 Askeri birliklerin başındaki Şefik Aker de direniş yanlıları ile aynı düşünce içersindeydi. O, bu çekilme orta- mında yerel kuvvetlerden destek alınması taraftarıydı. Aydın’da mücadeleye sadık unsur olarak, Aydın muhitinin zeybek ve çiftçile- rini göstermişti. 9 KUVA-YI MİLLİYE’DE EFE VE ZEYBEKLER 15 Mayıs 1919’da Yunanlıların İzmir’i işgal etmesi ve işgalin kısa sürede bütün Ege bölgesini kapsayacak şekilde genişlemesi tehlikenin boyutlarını göstermeye yetiyordu. İşgal, öldürme, yarala- 19