Cafer Sadık Abalıoğlu Eğitim ve Kültür Vakfı | Sayı : 67 (Ekim 2024)

47 CAFERSADIKABALIOĞLUEĞİTİMVEKÜLTÜRVAKFI *Pamukkale Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü, ehayt@pau.edu.tr ORCID: 0000-0001-5910-6617 1- Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-1, 3. Baskı, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Ankara 1994, s. 107. 2- M. Kemal Atatürk, Nutuk, I.Cilt (1919-1920) Hazırlayan: Prof.Dr. Zeynep Korkmaz, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1984, s. 1. 3- Sebahattin Selek, Anadolu İhtilali, Cilt:1, Kastaş Yayınları, 9. Baskı, İstanbul 2000, ss. 123-124. 4- Aybars, a.g.e., s. 151. 5- Aybars, a.g.e., s. 230. 6- Aybars, a.g.e., s. 231. 7- Ahmet Akif Tütenk, Milli Mücadele’de Denizli, Ahenk Matbaası, Denizli Öğretmen Yardımlaşma Derneği Yayını, Denizli 1949, s. 40. 8- Bilal Yıldız, Yeni Belgeler ve Çalışmaların Işığında Denizli Vak’ası, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:2013/2, Sayı:18, s. 160. 9- Celal Bayar, Ben de Yazdım, Milli Mücadele’ye Gidiş, Sabah Kitapları, Cilt:8, İstanbul 1997, s. 3-4. 10- Yıldız, a.g.m., s. 161. 11- Tütenk, a.g.e., s. 40. 12- Tahir Kodal, Atatürk ve Denizli, Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Denizli 2017, s. 29. 13 - Tütenk, a.g.e., s. 40. 14- Tütenk, a.g.e., s. 40, Bayar, a.g.e., C.8, s. 4. 15- Tütenk, a.g.e., s. 41, Tarhan Toker, Kuvayı Milliye ve Milli Mücadele’de Denizli, Denizli Sanayi Odası Yayını, Denizli 1973, s. 74. 16- Aybars, a.g.e., ss. 231-232. 17- Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991, s. 165. 18- Tütenk, a.g.e., s. 41. 19- Demirci Mehmet Efe 1885’de Nazilli’nin Pirlibey (Piribey) köyünde doğmuştur. Mahalle mektebi ve bir süre medresede eğitim görmüştür. Köydeki bir demircinin oğlu olan Mehmet, İzmir’de 17. Kolordu 5. Depo Alayında asker iken Ermeni bir subay tarafından atılan tokat nedeniyle birliğinden firar etmiştir. Dağa çıkan Demirci Mehmet, Ödemişli “Gökdeli” adında tanınmış bir zeybeğin yanında bir süre “kızan” olarak bulunmuştur. Aydın, Denizli, Ödemiş ve havalisinde eşkıyalık yaptıktan sonra kendi çetesini kuran Demirci Mehmet Efe, İzmir’i Yunanlılar işgal etmeden önce Karacasu ilçe merkezini basmış ve işgalin gerçekleştiği 15 Mayıs 1919 günü de Bozdoğan Ziraat Bankasını soymuştur. Bayram Bayraktar, “Milli Mücadele’de Denizli Olayı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:8, Yıl:1991, Sayı:22, s. 143. Ali Sarıkoyuncu babasının Süleyman Efendi, annesinin Ayşe hanım olduğunu belirtmektedir. Ayrıca kendisine tokat atan Ermeni subayının Yüzbaşı Mıdırgıç olduğu bilgisini vermiştir. Ali Sarıkoyuncu – Esra Sarıkoyuncu Değerli, Milli Mücadelede Din Adamları III, DİB Yayınları, Ankara 2019, s.269-270. 20- Tütenk a.g.e., s. 41, Toker’in yer verdiği beyanname için bkz. Toker, a.g.e., s. 75. Heyet-i Milliye ilgisiz kişilere yönelik bir uyarı yapılmıştır: “Herkesin muhafaza-i hayat ve namus endişesiyle çırpınmakta olduğu bir zamanda bazı kimselerin kahvehanelerde büyük bir lakaydi ile oyun oynamakta ve çalgı çalmakta, devamları cepheye gidecek gönüllüler üzerinde suitesir hasıl ederek şefk ve heveslerini kırmakta olduğu gibi aç ve çıplak bir halde memleketimize gelmekte olan felaket- zede Müslüman muhacirlere karşı da bir hürmetsizlik teşkil ettiğinden fimabaat oyun oynatılmaması ve çalgı çalınmaması ihtar olunur. 4 Temmuz 1336 (1920 ) (Heyeti Milliye)” 21- Aydın ve havalisinden Denizli’ye getirilen bir kısım Rumlar vardı. Yunanlıların işgal ettikleri bölgelerdeki Rumları silahaltına alarak bunlardan yeni tümenler kurdukları için Aydın ve Nazilli’den tahliye edilen bir kısım Rum Denizli’ye nakledilmiştir. Şükrü Tekin Kaptan, Belgelerle Denizli, Denizli 1994, s. 4. Denizli’deki Rumlar daha sonra Denizli’den Eğirdir’deki Nis adasına gönderilmişlerdir. Burada altı ay kadar kaldıktan sonra Aksaray’a nakledilen Rumlar, Ekim 1923’de Mersin üzerinden Yunanistan’a göç ettirilmiştir. Yıldız, a.g.m., s.174. 22- Tütenk, a.g.e., s. 42, Toker, a.g.e., s.75 23- Nuri Köstüklü, “Arşiv Belgelerinin Işığı Altında Denizli Hadisesi”, Milli Mücadele’de Denizli ve Müftü Ahmet Hulusi E. Sempozyumu, “Bildiriler”, Türk Ocağı Denizli Şubesi Yayınları-2, 1992, s. 70. 24- Tütenk, a.g.e., s. 15. 25- Nuri Köstüklü, “Milli Mücadele Döneminde Denizli”, Milli Mücadele’nin Yerel Tarihi 1918-1923, (Cilt 2), Denizli - Isparta – Burdur – Antalya – Muğla (Ed. Mustafa Göleç, Zeynep Kevser Şerefoğlu, İlhami Durmuş), Türkiye Bilimler Akademisi Tarih Serisi:1, Ankara 2023, s. 44. 26- Rahmi Apak, İstiklal Savaşında Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, TTK Yayınları, Ankara 1990, s. 89. 27- Köstüklü, a.g.m., s. 71. 28- Müftü Efendi adeta göçe mecbur edilmiştir. Çünkü muhalifleri tarafından kendisine, başının çaresine bakması tavsiye edilerek; “Eğer Yunanlılar gelirse seni elimizle teslim ederiz, buradan kalk, git” denilmiştir. Lütfü Müftüler “Denizli Tarihinde Önemli Bir Yer Tutan Demirci Vakası”, Tarihi - Turizmi ve Bütün Üniteleriyle Denizli Dergisi, 1964, s. 23. 29- Müftüler, “Denizli Tarihinde Önemli Bir Yer Tutan Demirci Vakası”, s. 23. 30- Müftü Efendi, “Denizli de Rumlar mühim bir ekseriyet teşkil etti. Geçen sene İslamlar aleyhine Yunanlılarla beraber facialar yaratmışlardı. Şu halde Denizli’de kalan İslamların hayatı ve cephe kuvveti tehlikede kalacaktı. Hiç olmazsa erkeklerin Denizli’den kaldırılarak içeriye gönderilmelerini İslam ahali namına rica ederim.” demiştir. Bayar, a.g.e., C.8 ss. 5-6, Tütenk, a.g.e., s. 42, Toker, a.g.e., s.75. Turan Akkoyun, İstiklal Savaşı’nda Aydın Kuva-yı Milliyesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir 1988, s. 138. 31- Lütfü Müftüler, Milli Mücadelede (Aydın Cephesinin Kurucusu) Denizli Heyet-i Milliyesi, Anadolu Matbaası Denizli 1989, s. 17. 32- Teoman Ergül, Vahidettin-Mustafa Kemal Ekseninde Milli Mücadele, Akılçelen Kitaplar, 2. Baskı, Ankara 2014, s. 374. 33- Müftüler, a.g.e., s. 17. 34- Bayar, a.g.e., C.8, s. 6, Aker, a.g.e., C.III, s. 194. 35- Ergül, a.g.e., ss. 374-375. 36- Tahir Kodal, “Milli Mücadele’de Denizli ve Önemi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Türkiye Cumhuriyeti’nin 75.yılı Özel Sayısı, Cilt:XIV Kasım 1998 Sayı:42, s. 1041, Ahmet Hulusi Efendi 4 Ağustos 1920’de Demirci Mehmet Efe’nin davetine uyarak Tavas’tan Denizli’ye dönmüştür. Müftü Efendi’nin göç etmesinde Kadı Kahraman Seyfi Efendi’nin başkanlığındaki geçici idarenin de etkisi olmuştur. Kaptan, Belgelerle Denizli, s. 9. 37- Müftüler, a.g.e., s. 4. 38- Ziya Şakir, “Heyet-i temsiliye bu hareketten vaktiyle haberdar edilmişti”, Saltanatın Son Günleri No:173, Tan, 25 Haziran 1936, s. 4. 39- Bayram Akça, “Milli Mücadele Döneminde Denizli’de Zoraki Bir Mutasarrıf Müştak Lütfi Bey (Gürsan)”, 15 Mayıs Milli Mücadele’de Denizli, (Ed. Turgut Tok-Ercan Haytoğlu), Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Denizli 2021, s. 79. 40- Emin Aslan Tokat, Milli Mücadelede Sarayköy Hatıralarım, Sarayköy Belediyesi Yayını, Ankara 2017, s. 66. 41- Milis jandarma müfrezesi başında bulunan Çakır Mehmet’e Albay Şefik Bey Goncalıya gidiş nedenlerini sorduğunda, “Ahalinin kendilerini tehdit ederek kovduklarını ve şimdiye kadar hiçbir kimseye bir fenalıkları dokunmadığı ve ellerinden geldiği kadar hizmet ettikleri halde bu muameleye uğradıklarını” şikâyet şeklinde cevaplamıştır. M. Şefik (Aker), İstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, 106 Sayılı Askeri Mecmuanın Tarih Kısmı 1 Eylül 1937, Yıl:11, Sayı:47, Cilt:III, İstanbul 1937, s. 194. 42- Akkoyun, a.g.e., s. 139. 43- Tütenk, a.g.e., s. 42. 44- Tütenk, a.g.e., s. 42. 45- Yıldız, a.g.m., s. 164. 46- Tütenk, a.g.e., ss. 42-43. 47- Ercan Haytoğlu, “Milli Mücadele Dönemi’nde Acıpayam (Garbikaraağaç-Acıbadem) ”, 15 Mayıs Milli Mücadele’de Denizli, (Ed. Turgut Tok-Ercan Haytoğlu) Denizli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Denizli 2021, ss.102-103. Yunan işgaline karşı İtalyanların daveti ilk kez Denizli’de karşılaşılan bir durum değildir. Aydın’ın işgali öncesi Kuşadası’na giden bir heyet Aydın’ı Yunan kuvvetleri yerine İtalyan DİPNOTLAR