DENİZLİ KAYALIK MAHALLESİ TEMETTUAT DEFTERİ
1844 YILINDA HAZIRLANAN TEMETTUAT DEFTERLERİNİN ANLATTIKLARI
Temettu kelimesi, sözlükte kar etmek ve fayda sağlamak anlamlarına gelmektedir. Temettu
vergisi ise herkesin kazancıyla orantılı olarak devlete ödediği vergiye denilmektedir. Diğer bir deyişle
tüccar ve esnafın yıllık kazançlarının tahmin edilmesi yoluyla binde ya da yüzde hesabıyla belirlenen
vergidir.
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’ın ilan edilmesiyle birlikte iltizam usulünün kaldırılması ve
halktan çeşitli adlar altında alınan vergilerin yerine herkesin geliri oranında tek bir vergi tahsil edilmesi
yoluna gidildi. Bu yeni usuldeki vergileri toplamak üzere doğrudan merkeze bağlı muhassıl-ı emval adlı
görevliler tayin edildi. Yeni kararların sağlıklı bir şekilde uygulanmasını temin etmek üzere söz konusu
muhassıllara, ayrıca 1840 tarihinde görev ve yetkilerini belirten talimat verildi.
Bundan sonra 1840/1256 yılında meclisler aracılığıyla taşrada vergi mükellefi olan şahısların
ödeyecekleri vergi miktarları tespit edilerek defterlere kaydedilmeye başlandı. İşlemleri yapıldıktan
sonra İstanbul’a ulaşan bu defterler, merkezi hazinede incelendikten sonra Babıâli’ye iletildi ve akabinde
Meclis-i Vâlâ’da onaylandıktan sonra padişahın da onayı alınarak tekrar ilgili oldukları eyaletlere
gönderildi. 1840/1256 yılına ait sayımlardan muhassıllar sorumlu oldukları için bu tarihe ait temettuat
defterlerinin son sayfasında genel itibariyle muhassıllığın mührü, bunun yanı sıra müftü, mal ve emlak
kâtipleri ile meclis azalarının mühürleri ve bazı defterlerde de naibin mührü bulunuyordu. Ancak
muhassıllık uygulamasından istenilen netice alınamayıp devletin gelirlerinde düşüş yaşanınca bu kurum
kaldırıldı. Ancak düzenleme yapma ihtiyacı devam ediyordu. Öyle ki bu ilk girişimden bir süre sonra
1845/1261 yılında yeni mali düzenlemeler yapılması gerekli görüldü ve bu bağlamda yapılacak işleri
tespit etmek maksadıyla eyaletlerin ileri gelenleri ve kocabaşılar İstanbul’a çağrılarak ülkede ne yapılması
gerektiği hususunda bu kişilerin görüşleri alındı, bu çalışmaların akabinde ülkede yeni bir emlak ve
temettu sayımı yapılmasına karar verildi. Yapılacak yeni sayımlardan sorumlu olan kesimler ile sayım
defterlerini düzenlenme hususunda da bazı değişiklikler yapıldı. Yeni sayımlardan sorumlu olan kişiler,
Müslüman mahalle ve köylerinde muhtar ve imamlar, gayrimüslimmahalle ve köylerinde ise kocabaşılar
ile papazlardı.
Temettuat Defterleri ve Bu Defterlerin Tahlili
Osmanlı Devleti’nde 1840 ile 1845 yıllarında iki dönem halinde yapılan ve yukarıda genel
hatlarıyla izah edilen temettuat sayımları neticesinde tutulan defterler, Temettuat Defterleri başlığı
altında geçmektedir. Bu defterlerin dâhil oldukları Maliye Nezareti’ne bağlı Varidat Muhasebesi, Osmanlı
Devleti’nin gelir kaynaklarını tespit etmek ve hazineye gelir olarak girmesi gereken kısımları mükelleflere
dağıtmak ve tahsil etmek işiyle görevliydi. Bu dairenin idaresi altında tutulan temettuat defterlerinde
kazalar ile köyler, haneler temelinde ele alınırdı. Bu temelden yola çıkılarak söz konusu yerlerde meskûn
bulunan şahısların mal varlığı, emlakı, arazisi, hayvanları ve ürünleri hakkındaki bilgiler kayda geçirilirdi.
Sonradan bu defterlerin tasnifi ve kataloglarının hazırlanması esnasında, sayımların yapıldığı
tarihlere göre ülkenin idari taksimatı esas alındı. Defterler, alfabetik sıra gözetilerek eyaletlere göre
ayrılırken, her eyalet de kendi içinde alfabetik olarak kazalara ayrıldı. Osmanlı Arşivi’nde “Maliye Nezareti
Varidat Muhasebesi Temettuat Defterleri” adıyla anılan bu defter fonu “ML.VRD.TMT.d.” şeklinde
kısaltılarak ifade edildi. Arşivin 508-516 arası katalog numaraları ile gösterilen bu defterler, dönem